ÖZET

Amaç:

Kronik hepatit B (KHB) enfeksiyonunun tanısında ve takibinde serolojik belirteçler, viral yük ve alanin aminotransferaz (ALT) düzeyinin ölçümü sıklıkla kullanılan yöntemlerdir. Son yıllarda ise, HBV DNA ve ALT düzeylerinin HBsAg ve HBeAg düzeyleri ile ilişkili olduğu gündeme gelmiştir. Bu çalışmanın amacı, KHB hastalarında, HBsAg ve HBeAg düzeylerinin HBV DNA ve ALT düzeyleri ile karşılaştırılmasıdır.

Gereç ve Yöntemler:

Akdeniz Üniversitesi Hastanesi Mikrobiyoloji Laboratuvarı’na HBsAg, HBeAg ve HBV DNA düzeylerinin tespiti için gönderilen 356 hastaya ait 402 serum örneği çalışmaya dahil edildi. Örneklerin tamamı HbsAg pozitifti. HBsAg ve HBeAg değerleri Modular Analitics E170 (Roche Diagnostics, Almanya) sisteminde, ALT değerleri Roche Hitachi Cobas 8000 Modular Analyzer’da (Roche Diagnostics, Almanya) ölçüldü. HBV DNA düzeyleri, Cobas TaqMan testi (Roche Diagnostics, Almanya) kullanılarak ölçüldü.

Bulgular:

Sadece HBsAg ölçüm düzeyi 400 s/co’a kadar olan 51 serum örneği değerlendirildiğinde, HBsAg ile HBV DNA düzeyi arasında pozitif korelasyon olduğu görüldü (p<0,001). Tüm örnekler değerlendirildiğinde HBeAg s/co düzeyleri ve HBV DNA düzeyleri arasında pozitif korelasyon görüldü ( p<0,001). HbeAg pozitif (n=107) hastalarda HBV DNA düzeyleri ve ALT düzeyleri HBeAg negatif (n=295) hastalardan anlamlı derecede yüksekti (p<0,001). ALT düzeyi normalden yüksek olan (n=112) hastalarda HBV DNA ve HBeAg s/co düzeyleri ALT düzeyi normal olanlara göre yüksek olarak bulundu (p<0,001).

Sonuç:

KHB hastalarında, HBeAg ve HBsAg ölçüm değerleri ile HBV DNA düzeyleri arasında pozitif korelasyon bulunmuştur. Ancak HBsAg ölçümü için serum örnekleri uygun şekilde dilüsyon yapılarak çalışılmalıdır. HBeAg’nin s/co ölçüm değeri, ALT ve/veya HBV DNA düzeyleri için yol gösterici olabilir.

Giriş

Hepatit B virüsü (HBV) tüm dünyada kronik karaciğer hastalığına yol açan en önemli patojenlerden birisidir. Hepatit B enfeksiyonu tanısı genellikle hasta serumunda viral antijenlerin (HbsAg, HbeAg) ve/veya antikorların (Anti Hbs, Anti Hbe, Anti Hbc IgM-IgG) değerlendirilmesiyle konur. HBsAg, HBV enfeksiyonunu göstermek için en sık kullanılan temel belirteçtir (1). HbsAg’nin altı aydan uzun süre ile pozitif kalması, hepatit B enfeksiyonunun kronikleştiğinin göstergesidir.Kronik hepatit B (KHB) hastalarında klinik seyrin izlenmesinde HBsAg, HBeAg serokonversiyonu, HBV DNA ve alanin aminotransferaz (ALT) düzeylerinin takibi yol gösterici olmaktadır (2). HBsAg, HBeAg ve HBV DNA farklı, fakat birbirini tamamlayıcı parametrelerdir. HBV DNA ve HBeAg viral replikasyonun göstergesidir. HBsAg kompleks bir mekanizma ile üretilir ve serum HBsAg düzeyi ile karaciğerdeki cccDNA’nın (covelently closed circular DNA) transkripsiyonel aktivitesi uyumlu bulunmuştur. cccDNA’nın tespiti için invazif yöntemler gerekir (2-4). Son yıllarda serolojik belirteçlerin tespitinde kullanılan otomatize ölçüm sistemlerinin gelişmesi, HBsAg ve HBeAg düzeylerinin hastalığın seyrinde belirteç olarak kullanılabileceğini gündeme getirmiştir. Ticari olarak kantitatif HBsAg ölçümü yapan iki farklı kit mevcuttur. Her iki kit de kantitasyon için serum örneklerine dilüsyon önermekte ve IU/ml olarak sonuç vermekte olup, kitlerin sonuçları birbirleriyle uyumlu bulunmuştur (5). Tanı ve tedavi takibinde daha ucuz yöntem arayışları hepatit B serolojik belirteçleri ile hastalık seyrini ve/veya HBV DNA düzeylerini karşılaştıran çeşitli çalışmalar yapılmasına yol açmıştır (4).Bu çalışmanın amacı, KHB hastalarında elektrokemiluminesan yöntemle ölçülen yarı kantitatif HBsAg, HBeAg ölçüm değerlerinin HBV DNA ve ALT düzeyleri ile karşılaştırılmasıdır.

Gereç ve Yöntem

Akdeniz Üniversitesi Hastanesi Merkez Laboratuvari Mikrobiyoloji Bölümü’ne 2010 yili içerisinde KHB tanisi ile izlenen 356 hastaya ait, HBsAg, HBeAg, HBV DNA ve ALT düzeylerinin es zamanli olarak çalisilmasi için gönderilen, 402 serum örnegi çalismaya dahil edildi. Hastalarin yas ortalamasi 35±16 ( aralik 2-86), 103 (93) kadin, 253 (6) erkek idi. Hasta serumlarinda HBsAg ve HBeAg degerleri HBsAg II kiti ve HbeAg kiti ile Modular Analytics E170 (Roche Diagnostics, Mannheim, Almanya) otomatize sisteminde elektrokemiluminesan yöntemle s/co (sample/cut off=örnek/esik deger) sinyali olarak ölçüldü. Serum ALT düzeyleri, Cobas 8000 otoanalizöründe (Roche Diagnostics, Mannheim, Almanya) üretici firma önerilerine göre ölçüldü (kadinlarda 33 U/L, erkeklerde 41 U/L üzerindeki degerler üretici firmanin önerilerine göre yüksek kabul edildi). HCV, HDV ve HIV antikoru pozitif hastalara ait örnekler çalismaya alinmadi. Hastalarin tedavi alip almadigi ve HBV genotip farkliliklari dikkate alinmadi. HBV DNA düzeyleri gerçek zamanli kantitatif PCR (polimeraz zincir reaksiyonu) yöntemi ile (CAP/CTM, Roche Diagnositcs, Mannheim, Almanya) hastalara ait es zamanli plazma örneklerinden ölçüldü. Istatistiksel degerlendirme için SPSS 16.0 programinda, Mann-Whitney U testi ve Pearson korelasyon analizinden yararlanildi. p <0,05 olan degerler anlamli kabul edildi.

Gereç ve Yöntem

Akdeniz Üniversitesi Hastanesi Merkez Laboratuvarı Mikrobiyoloji Bölümü’ne 2010 yılı içerisinde KHB tanısı ile izlenen 356 hastaya ait, HBsAg, HBeAg, HBV DNA ve ALT düzeylerinin eş zamanlı olarak çalışılması için gönderilen, 402 serum örneği çalışmaya dahil edildi. Hastaların yaş ortalaması 35±16 ( aralık 2-86), 103 (%28,93) kadın, 253 (%71,06) erkek idi. Hasta serumlarında HBsAg ve HBeAg değerleri HBsAg II kiti ve HbeAg kiti ile Modular Analytics E170 (Roche Diagnostics, Mannheim, Almanya) otomatize sisteminde elektrokemiluminesan yöntemle s/co (sample/cut off=örnek/eşik değer) sinyali olarak ölçüldü. Serum ALT düzeyleri, Cobas 8000 otoanalizöründe (Roche Diagnostics, Mannheim, Almanya) üretici firma önerilerine göre ölçüldü (kadınlarda 33 U/L, erkeklerde 41 U/L üzerindeki değerler üretici firmanın önerilerine göre yüksek kabul edildi). HCV, HDV ve HIV antikoru pozitif hastalara ait örnekler çalışmaya alınmadı. Hastaların tedavi alıp almadığı ve HBV genotip farklılıkları dikkate alınmadı. HBV DNA düzeyleri gerçek zamanlı kantitatif PCR (polimeraz zincir reaksiyonu) yöntemi ile (CAP/CTM, Roche Diagnositcs, Mannheim, Almanya) hastalara ait eş zamanlı plazma örneklerinden ölçüldü.İstatistiksel değerlendirme için SPSS 16.0 programında, Mann-Whitney U testi ve Pearson korelasyon analizinden yararlanıldı. p <0,05 olan değerler anlamlı kabul edildi.

Bulgular

Çalismaya alinan HBsAg pozitif 402 hasta örneginin 107’si HBeAg pozitif, 295’i HBeAg negatif, 370’i HBV DNA pozitif, 32’si HBV DNA negatif, 112’sinin ALT düzeyi normalden yüksek, 290’inin ALT düzeyi normal degerlerde bulundu. HbeAg pozitif (n=107) hastalarda HBV DNA pozitifligi (1) HBeAg negatif hastalardan yüksekti (8). HBeAg ve HBV DNA pozitif örneklerin %55,2’sinde, HBeAg ve HBV DNA negatif hastalarin %10’unda ALT düzeyleri normalden yüksek bulundu (1) (Tablo 1). Serolojik parametreler için saptanan ortalama degerler (±standart sapma, en düsük-en yüksek): HbsAg 3065 s/co (±1956, 2-6378), HBeAg 149 s/co (±327, 0-2836), HBV DNA 9.0x106 IU/ml (±3,5x107, 0-1,7x108) olarak hesaplandi. Tüm örnekler degerlendirildiginde de HBV DNA düzeyleri ile HBeAg s/co düzeyleri arasinda pozitif korelasyon oldugu görüldü (657) (Sekil 1). Sadece HBsAg düzeyi 400 s/co’a kadar olan örnekler (n=51) degerlendirildiginde HBsAg ile HBV DNA düzeyi arasinda ve HBeAg düzeyi arasinda pozitif korelasyon oldugu görüldü (579,580,581,582,583,584,585,586,587,588,589,590,591,592,593,594,595,596,597,598,599,600,601,602,603,604,605,606,607,608,609,610,611,612,613,614,615). Tüm örnekler degerlendirildiginde ise HBsAg ve HBV DNA düzeyleri arasinda ve HBsAg düzeyi ile HBeAg arasinda da negatif korelasyon oldugu görüldü (1). HbeAg pozitif (n=107) hastalarda yüksek HBV DNA düzeylerine ve normalden yüksek ALT düzeylerine rastlanma sikligi HBeAg negatif (n=295) hastalardan anlamli derecede yüksekti. HBeAg pozitif hastalarin %54,2’sinde, HBeAg negatif hastalarin %18,3’ünde ALT düzeyleri normalden yüksekti. ALT düzeyi normalden yüksek olan (n=112) hastalarda HBV DNA düzeyleri ve HBeAg s/co düzeyleri, ALT düzeyi normal olanlara göre yüksek olarak bulundu (1) (Tablo 2). HBsAg düzeyleri ile ALT düzeyleri arasinda iliski saptanmadi.

Bulgular

Çalışmaya alınan HBsAg pozitif 402 hasta örneğinin 107’si HBeAg pozitif, 295’i HBeAg negatif, 370’i HBV DNA pozitif, 32’si HBV DNA negatif, 112’sinin ALT düzeyi normalden yüksek, 290’ının ALT düzeyi normal değerlerde bulundu. HbeAg pozitif (n=107) hastalarda HBV DNA pozitifliği (%98,1) HBeAg negatif hastalardan yüksekti (%89,8). HBeAg ve HBV DNA pozitif örneklerin %55,2’sinde, HBeAg ve HBV DNA negatif hastaların %10’unda ALT düzeyleri normalden yüksek bulundu (p<0,001) (Tablo 1).Serolojik parametreler için saptanan ortalama değerler (±standart sapma, en düşük-en yüksek): HbsAg 3065 s/co (±1956, 2-6378), HBeAg 149 s/co (±327, 0-2836), HBV DNA 9.0x106 IU/ml (±3,5x107, 0-1,7x108) olarak hesaplandı.Tüm örnekler değerlendirildiğinde de HBV DNA düzeyleri ile HBeAg s/co düzeyleri arasında pozitif korelasyon olduğu görüldü (r=0,657, p<0,001) (Şekil 1). Sadece HBsAg düzeyi 400 s/co’a kadar olan örnekler (n=51) değerlendirildiğinde HBsAg ile HBV DNA düzeyi arasında ve HBeAg düzeyi arasında pozitif korelasyon olduğu görüldü (sırasıyla r=0,579, p<0,001; r=0,615, p<0,001).Tüm örnekler değerlendirildiğinde ise HBsAg ve HBV DNA düzeyleri arasında ve HBsAg düzeyi ile HBeAg arasında da negatif korelasyon olduğu görüldü (sırasıyla r=-432, p<0,001; r=-454, p<0,001). HbeAg pozitif (n=107) hastalarda yüksek HBV DNA düzeylerine ve normalden yüksek ALT düzeylerine rastlanma sıklığı HBeAg negatif (n=295) hastalardan anlamlı derecede yüksekti. HBeAg pozitif hastaların %54,2’sinde, HBeAg negatif hastaların %18,3’ünde ALT düzeyleri normalden yüksekti. ALT düzeyi normalden yüksek olan (n=112) hastalarda HBV DNA düzeyleri ve HBeAg s/co düzeyleri, ALT düzeyi normal olanlara göre yüksek olarak bulundu (p<0,001) (Tablo 2). HBsAg düzeyleri ile ALT düzeyleri arasında ilişki saptanmadı.

Tartisma

Bu çalismada KHB enfeksiyonu olan hastalarda HBsAg, HBeAg, HBV DNA ve ALT düzeyleri karsilastirilmistir. HBV DNA düzeyi ile HbeAg s/co düzeyi arasinda anlamli pozitif korelasyon saptanmistir. Li ve ark. çalismalarinda 228 HBeAg pozitif hastada HBV DNA düzeyi ile HBeAg arasinda pozitif korelasyon tespit etmislerdir (6). HBsAg’nin aksine, HbeAg düzeyini kantite eden ticari bir kit yoktur. Ancak referans olarak bir standart serum kullanilarak HBeAg’nin IU/mL olarak kantite edildigi çalismalar yapilmis ve bu çalismalarda HBeAg ile HBV DNA ölçümleri arasinda pozitif korelasyon saptanmistir (7-10). Wursthorn ve ark. 2011 yilinda HBeAg’nin kantitasyonu ile ilgili çalismalarinda bir dilüsyon protokolü önermislerdir (11). Bunlarla birlikte HbeAg s/co ölçüm degerleri ile HBV DNA arasinda pozitif korelasyon saptayan çalismalar da yayinlanmistir (12,13). Ulasilabildigi kadari ile, daha önceki çalismalarda bu iki parametre arasinda anlamli korelasyon saptamayan sadece bir çalismaya rastladik (14). HBV DNA ile HBsAg iliskisini degerlendiren çok sayida çalisma yapilmis ve farkli sonuçlara ulasilmistir. Bu çalismalarin birçogunda HBsAg ve HBV DNA düzeyleri arasinda pozitif korelasyon saptanmistir (4,5,6,7,8). Bununla birlikte herhangi bir iliskinin saptanmadigi (6,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18,19,20) veya negatif iliskinin saptandigi çalismalar da (14) yayinlanmistir. Biz çalismamizda sadece HBsAg s/co degeri 400’e kadar olan hastalarda HBV DNA ile HBsAg arasinda pozitif korelasyon saptarken tüm hastalari degerlendirdigimizde negatif korelasyon oldugunu gördük. Yüksek konsantrasyonda antijen içeren serum örneklerinde yüksek doz çengel (hook) etkisinden dolayi antijen miktarinin oldugundan daha az ölçülebildigi bilinmektedir (11,12,13,14,15,16,17,18,19,20,21). HBsAg kantitasyonu için Roche ve Abbot firmalarina ait iki ticari kit mevcut olup, her ikisi de serum örneklerini dilüsyon ile çalismayi önermektedir. Biz çalismamizda kalitatif olarak ölçüm yapsa da belirli oranda antijen miktarini yansitacagini düsündügümüz HBsAg II kiti ile çalistik ancak hiçbir örnek için dilüsyon yapmadik. Bu nedenle HBsAg s/co degeri yüksek olan örneklerde antijen miktarinin dogru olarak kantite edilemedigini ve HBV DNA ile negatif korelasyon varmis gibi yaniltici bir sonucun ortaya çiktigini düsünmekteyiz. Çalismamizda saptanan HBeAg düzeyleri ortalama olarak HBsAg düzeylerine göre daha düsük oldugundan (HbsAg 3065 [±1956, 2-6378] s/co, HBeAg 149 [± 327, 0-2836] s/co), dilüsyon yapilmasa da HbeAg düzeylerinin daha dogru kantite edilebildigini, bu durumda da beklendigi gibi HBV DNA ile HBeAg arasinda pozitif korelasyon görüldügünü düsünmekteyiz. Bu sonuçlar dikkate alindiginda yüksek konsantrasyonda antijen içeren serum örneklerinde, antijenin kantitasyonu yapilirken dilüsyon oranlarinin çok iyi hesaplanmasi gerektigi görülmektedir. Semikantitatif ölçüm yapan HBsAg II ticari kitinin (Roche Diagnostics) kantitatif HBsAg ölçümü için kullanilmasi durumunda uygun olabilecek dilüsyon algoritmalarini belirlemek için çesitli çalismalar yapilmistir (22,23). Bu çalismalarda serum örneklerinin ilk olarak 1/400 oraninda dilüsyon yapilarak çalisilmasi, gerekli görülürse ileri dilüsyonlar yapilmasi önerilmistir. Bu tür literatür bilgileri dikkate alinarak yapilan çalismalarin daha dogru sonuçlar verecegini düsünmekteyiz. HBsAg ve HBV DNA arasinda pozitif korelasyon saptamayan çalismalarda bunun sebebinin hastaligin klinik fazi olabilecegi gibi (24), çalismamiza benzer sekilde serum örneklerinin dilüsyon yapilmadan çalisilmis olmasina bagli olabilecegi de (20,21,22,23,24,25) unutulmamalidir. Bu çalismada ALT belirteci normal ve normalden yüksek degerler olarak iki gruba ayrildi ve yüksek ALT düzeyi ile HBsAg düzeyi arasinda pozitif bir iliski olmadigi görüldü. Nguyen ve ark. (24), Manesis ve ark. (18), Brunetto ve ark. (26) yayinladiklari çalismalarinda ALT düzeyi ile HBsAg arasinda korelasyon saptamamislardir. Çalismalarda HBeAg pozitif hastalarin negatiflere oranla daha yüksek replikasyon düzeyine sahip olduklari belirtilmistir (27,28). Togo ve ark. (29) çalismalarinda, bizim çalismamiza benzer sekilde HBeAg pozitif hastalarda ALT düzeyinin ve HBV DNA düzeyinin daha yüksek oldugunu belirtmislerdir. Bu çalismada HBeAg pozitif hastalarin %54,2’sinde ALT düzeyleri normalden yüksekken bu oran HBeAg negatif olanlarda %18,3’tü. ALT düzeyi yüksek olan hastalarin HBeAg ve HBV DNA ortalama degerleri ALT düzeyleri normal olanlardan anlamli olarak daha yüksekti (1). HBV DNA ve ALT düzeyleri ile antiviral tedavi yaniti izlenirken, genellikle hastalardan ardisik olarak alinan serum örneklerinden ölçümler yapilarak tedavi süreci yönlendirilir. Bir çok çalismada HBsAg ve HBeAg degerleri benzer sekilde ölçülerek tedavinin izlenmesinde kullanilabilirlikleri degerlendirilmistir (6,7,7,8,9,7,8,9,10,7,8,9,10,11,12,7,8,9,10,11,12,13,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,7,8,9,10,11,12,13,14,15,16,17,18). Ancak bu çalismada hastalardan es zamanli alinan serum örneklerinde HBsAg, HBeAg ölçüm degerleri HBV DNA ve ALT düzeyleri ile karsilastirilmis ve sonuçlarin arastiricilar için yol gösterici olacagi düsünülmüstür. Ancak tedavi yanitinin degerlendirilmesinde ardisik olarak alinan örneklerden yapilan ölçümlerin degerlendirilmesi daha uygun olacaktir. Ülkemizde son yillarda bu alanda yapilmis çalismaya rastlanmamistir. Sonuç olarak, HBeAg ölçüm degerleri ile viral DNA düzeyleri arasinda pozitif korelasyon saptanmistir. Tüm serum örneklerinde HBsAg s/co degerleriyle HBV DNA ölçüm degerleri arasinda pozitif korelasyon görülmemistir, ancak HBsAg düzeyinin ölçüm degerleri 400 s/co’a kadar olan örnekler degerlendirildiginde, HBsAg ölçüm degerleri ile viral DNA düzeyi arasinda pozitif korelasyon oldugu görülmüstür. HBsAg ve HBeAg kantitatif olarak ölçüldügünde HBV DNA’nin yerini tutmamakla birlikte yol gösterici olabilirler. Benzer sekilde yüksek HBeAg ölçüm degerleri, yüksek ALT degerleri için yol gösterici olabilir.

Tartışma

Bu çalışmada KHB enfeksiyonu olan hastalarda HBsAg, HBeAg, HBV DNA ve ALT düzeyleri karşılaştırılmıştır. HBV DNA düzeyi ile HbeAg s/co düzeyi arasında anlamlı pozitif korelasyon saptanmıştır. Li ve ark. çalışmalarında 228 HBeAg pozitif hastada HBV DNA düzeyi ile HBeAg arasında pozitif korelasyon tespit etmişlerdir (6). HBsAg’nin aksine, HbeAg düzeyini kantite eden ticari bir kit yoktur. Ancak referans olarak bir standart serum kullanılarak HBeAg’nin IU/mL olarak kantite edildiği çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalarda HBeAg ile HBV DNA ölçümleri arasında pozitif korelasyon saptanmıştır (7-10). Wursthorn ve ark. 2011 yılında HBeAg’nin kantitasyonu ile ilgili çalışmalarında bir dilüsyon protokolü önermişlerdir (11). Bunlarla birlikte HbeAg s/co ölçüm değerleri ile HBV DNA arasında pozitif korelasyon saptayan çalışmalar da yayınlanmıştır (12,13). Ulaşılabildiği kadarı ile, daha önceki çalışmalarda bu iki parametre arasında anlamlı korelasyon saptamayan sadece bir çalışmaya rastladık (14).HBV DNA ile HBsAg ilişkisini değerlendiren çok sayıda çalışma yapılmış ve farklı sonuçlara ulaşılmıştır. Bu çalışmaların birçoğunda HBsAg ve HBV DNA düzeyleri arasında pozitif korelasyon saptanmıştır (4,8,15-18). Bununla birlikte herhangi bir ilişkinin saptanmadığı (6,19,20) veya negatif ilişkinin saptandığı çalışmalar da (14) yayınlanmıştır. Biz çalışmamızda sadece HBsAg s/co değeri 400’e kadar olan hastalarda HBV DNA ile HBsAg arasında pozitif korelasyon saptarken tüm hastaları değerlendirdiğimizde negatif korelasyon olduğunu gördük. Yüksek konsantrasyonda antijen içeren serum örneklerinde yüksek doz çengel (hook) etkisinden dolayı antijen miktarının olduğundan daha az ölçülebildiği bilinmektedir (11,21). HBsAg kantitasyonu için Roche ve Abbot firmalarına ait iki ticari kit mevcut olup, her ikisi de serum örneklerini dilüsyon ile çalışmayı önermektedir. Biz çalışmamızda kalitatif olarak ölçüm yapsa da belirli oranda antijen miktarını yansıtacağını düşündüğümüz HBsAg II kiti ile çalıştık ancak hiçbir örnek için dilüsyon yapmadık. Bu nedenle HBsAg s/co değeri yüksek olan örneklerde antijen miktarının doğru olarak kantite edilemediğini ve HBV DNA ile negatif korelasyon varmış gibi yanıltıcı bir sonucun ortaya çıktığını düşünmekteyiz. Çalışmamızda saptanan HBeAg düzeyleri ortalama olarak HBsAg düzeylerine göre daha düşük olduğundan (HbsAg 3065 [±1956, 2-6378] s/co, HBeAg 149 [± 327, 0-2836] s/co), dilüsyon yapılmasa da HbeAg düzeylerinin daha doğru kantite edilebildiğini, bu durumda da beklendiği gibi HBV DNA ile HBeAg arasında pozitif korelasyon görüldüğünü düşünmekteyiz. Bu sonuçlar dikkate alındığında yüksek konsantrasyonda antijen içeren serum örneklerinde, antijenin kantitasyonu yapılırken dilüsyon oranlarının çok iyi hesaplanması gerektiği görülmektedir. Semikantitatif ölçüm yapan HBsAg II ticari kitinin (Roche Diagnostics) kantitatif HBsAg ölçümü için kullanılması durumunda uygun olabilecek dilüsyon algoritmalarını belirlemek için çeşitli çalışmalar yapılmıştır (22,23). Bu çalışmalarda serum örneklerinin ilk olarak 1/400 oranında dilüsyon yapılarak çalışılması, gerekli görülürse ileri dilüsyonlar yapılması önerilmiştir. Bu tür literatür bilgileri dikkate alınarak yapılan çalışmaların daha doğru sonuçlar vereceğini düşünmekteyiz. HBsAg ve HBV DNA arasında pozitif korelasyon saptamayan çalışmalarda bunun sebebinin hastalığın klinik fazı olabileceği gibi (24), çalışmamıza benzer şekilde serum örneklerinin dilüsyon yapılmadan çalışılmış olmasına bağlı olabileceği de (20,25) unutulmamalıdır.Bu çalışmada ALT belirteci normal ve normalden yüksek değerler olarak iki gruba ayrıldı ve yüksek ALT düzeyi ile HBsAg düzeyi arasında pozitif bir ilişki olmadığı görüldü. Nguyen ve ark. (24), Manesis ve ark. (18), Brunetto ve ark. (26) yayınladıkları çalışmalarında ALT düzeyi ile HBsAg arasında korelasyon saptamamışlardır.Çalışmalarda HBeAg pozitif hastaların negatiflere oranla daha yüksek replikasyon düzeyine sahip oldukları belirtilmiştir (27,28). Togo ve ark. (29) çalışmalarında, bizim çalışmamıza benzer şekilde HBeAg pozitif hastalarda ALT düzeyinin ve HBV DNA düzeyinin daha yüksek olduğunu belirtmişlerdir. Bu çalışmada HBeAg pozitif hastaların %54,2’sinde ALT düzeyleri normalden yüksekken bu oran HBeAg negatif olanlarda %18,3’tü. ALT düzeyi yüksek olan hastaların HBeAg ve HBV DNA ortalama değerleri ALT düzeyleri normal olanlardan anlamlı olarak daha yüksekti (p<0,001).HBV DNA ve ALT düzeyleri ile antiviral tedavi yanıtı izlenirken, genellikle hastalardan ardışık olarak alınan serum örneklerinden ölçümler yapılarak tedavi süreci yönlendirilir. Bir çok çalışmada HBsAg ve HBeAg değerleri benzer şekilde ölçülerek tedavinin izlenmesinde kullanılabilirlikleri değerlendirilmiştir (6,7,9,10,12,13,17,18). Ancak bu çalışmada hastalardan eş zamanlı alınan serum örneklerinde HBsAg, HBeAg ölçüm değerleri HBV DNA ve ALT düzeyleri ile karşılaştırılmış ve sonuçların araştırıcılar için yol gösterici olacağı düşünülmüştür. Ancak tedavi yanıtının değerlendirilmesinde ardışık olarak alınan örneklerden yapılan ölçümlerin değerlendirilmesi daha uygun olacaktır. Ülkemizde son yıllarda bu alanda yapılmış çalışmaya rastlanmamıştır.Sonuç olarak, HBeAg ölçüm değerleri ile viral DNA düzeyleri arasında pozitif korelasyon saptanmıştır. Tüm serum örneklerinde HBsAg s/co değerleriyle HBV DNA ölçüm değerleri arasında pozitif korelasyon görülmemiştir, ancak HBsAg düzeyinin ölçüm değerleri 400 s/co’a kadar olan örnekler değerlendirildiğinde, HBsAg ölçüm değerleri ile viral DNA düzeyi arasında pozitif korelasyon olduğu görülmüştür. HBsAg ve HBeAg kantitatif olarak ölçüldüğünde HBV DNA’nın yerini tutmamakla birlikte yol gösterici olabilirler. Benzer şekilde yüksek HBeAg ölçüm değerleri, yüksek ALT değerleri için yol gösterici olabilir.Çıkar Çatışması: Bildirilmemiştir.